Opis.
Lepiężnik różowy, a właściwie lekarski to stara (pisali o niej w starożytności, np. Dioskorydes), cenna, a zarazem ciekawa roślina, zarówno pod względem budowy morfologicznej, anatomicznej jak i właściwości leczniczych. Jest to roślina wieloletnia o długich, stosunkowo grubych, walcowatych, nieco różowawych kłączach od których odchodzą korzenie. Wczesną wiosną z ziemi wyrasta pęd kwiatonośny barwy bladoróżowej lub brudno-purpurowej, pokryty białoróżowymi łuskami; pędy kwiatonośne nie mają liści, dorastają do 25 cm wys.; pęd ten rozwija się i funkcjonuje kosztem substancji zgromadzonych w kłączach; w pędzie kwiatonośnym nie ma lub jest bardzo mało (jak to zaobserwowałem pod mikroskopem) chloroplastów, zatem nie zachodzi w nim fotosynteza (lub w bardzo małym stopniu, nie mająca praktycznie żadnego znaczenia); komórki pędu kwiatonośnego zawierają liczne leukoplasty, proplastydy i chromoplasty. Po przekwitnięciu pojawiają się zielone liście, początkowo pokryte białosrebrną błonką ochronną, która następnie ulega złuszczeniu. W szybkim czasie liście osiągają ogromne rozmiary. Blaszka liściowa ma kształt kulistosercowaty, brzegiem nierówno ząbkowana, spodem epiderma szaro-wełnisto owłosiona, z wierzchu zaś ciemnozielona. Blaszka liściowa osadzona na długim, grubym, mocnym ogonku, który od strony wewnętrznej posiada wnękę, tak zwaną rynienkę liściową (połodygową). Tą właśnie rynienką opadający na blaszkę liściową deszcz spływa wprost do miejsca zakorzenienia rośliny. Pozostały obszar pod szerokimi blaszkami liściowymi pozostaje w stanie suszy i zacienienia czyli w warunkach niesprzyjających innym roślinom, które giną ponadto lepiężnik ma dużą zdolność pochłaniania osmotycznego wody zarówno przez blaszki liściowe jak i kłącza z korzeniami. Wydziela do gleby silne fitoncydy hamujące kiełkowanie i rozwój innych roślin. Kwiatostan groniasty lub jajowaty osadzony na grubej, pustej wewnątrz, sztywnej, mięsistej szypule; składa się z koszyczków pręcikowych i słupkowych oraz rurkowatych (z powodu niedorozwoju słupka). Lepiężnik lubi gleby wilgotne, ciężkie i nie zawsze żyzne o pH 4,5-5,5. Bardzo często rośnie wzdłuż rzek, strumieni i innych cieków wodnych, przy stawach, jeziorach, moczarach, olsach oraz w lasach. Skupiska lepiężników widoczne są z daleka, najczęściej tworzą całe łany. Dorastają do 80 cm wys. i więcej (np. niektóre gatunki i podgatunki w Beskidzie Niskim). Owocem jest niełupka z puchem.
Surowiec.
Surowcem jest kłącze i liść, rzadziej pęd kwiatonośny - Rhizoma, Folium et Inflorescentia Petasites (Petasidis). Kłącza wykopuje się w czasie kwitnienia rośliny (luty – lekka zima, marzec, kwiecień); wtedy też zbiera się kwiatostany. Liście powinno pozyskiwać się w czerwcu. Surowce należy wysuszyć w temp. do 40o C; jedynie kłącza można wysuszyć w lekko ogrzanym piekarniku, nie bardziej jednak niż 50o C. Liście najlepiej jest zawiesić na sznurku i suszyć na przeciągu.
Skład chemiczny.
Surowce zawierają olejek eteryczny (w kłączu ok. 0,1%), inulinę, helianteninę, seskwiterpen - petazynę, alkaloidy pirolizydynowe, garbniki, żywice, śluzy, kwasy, sole, witaminy, flawonoidy i flawony, pektyny, gorycze, związki poliacetylenowe, laktony terpenowe.
Działanie.
Lepiężnik działa odkażająco (dawniej uważano, że lepiężnik “odpędza” groźne choroby zakaźne (zarazy) i że je leczy), napotnie, przeciwgorączkowo, moczopędnie, przeciwobrzękowo, odtruwająco, silnie rozkurczowo, żółciopędnie (w wielu krajach lepiężnik jest do dziś stosowany w leczeniu chorób wątroby, trzustki, pęcherzyka żółciowego i schorzeń bańki wątrobowo-trzustkowej), przeciwzapalnie, uspokajająco, wykrztuśnie i przeciwkrwotocznie; pobudza wydzielanie i reguluje przepływ soku trzustkowego, wzmaga wydzielanie śliny i soku żołądkowego oraz jelitowego; reguluje metabolizm, miesiączkowanie i wypróżnienia zwiększa apetyt; wzmacnia ogólnie.
Wskazania: wszelkie choroby układu oddechowego (zapalenie płuc, oskrzeli, krtani, tchawicy, katar, kaszel, dychawica oskrzelowa, gruźlica), skórne, przeziębieniowe i zakaźne (grypa, odra, ospa, świnka itd.), choroby nerek, pęcherza moczowego i kobiece (upławy, zapalenie przydatków, świąd, opryszczka płciowa, zatrzymanie miesiączki, nieregularne, bolesne, skąpe lub zbyt obfite oraz przedłużające się krwawienia miesiączkowe), zatrzymanie moczu, skąpomocz, dna, reumatyzm, gorączka, obrzęki, zaburzenia przemiany materii i trawienia, biegunka, zaparcia, osłabienie, niestrawność zwykła, gnilna i toksyczna, choroba wrzodowa, skurcze jelit i moczowodów, skurcze przełyku, bóle i skurcze żołądka, bóle, zapalenie, niewydolność i marskość wątroby, choroby trzustki, pęcherzyka żółciowego i bańki wątrobowo-trzustkowej, hemoroidy, stany zakażeniowe jelit, wrzodziejące zapalenie jelita grubego. W warunkach polowych krwotok z rany można zahamować sokiem i pogniecionym ogonkiem liściowym lepiężnika.
Zewnętrznie (maść, galaretka, okłady, wcieranie nalewki, płukanki, kąpiele, nasiadówki, przemywanie): rany, ropnie, czyraki, trądzik młodzieńczy i różowaty, wypryski, pryszcze, nadżerki, rozpadliny i owrzodzenia skórne, liszaje, liszajce, zmiany sączące, choroby włosów i skóry owłosionej, opuchlizny, choroby kobiece (zawsze jednocześnie pić napar i stosować lepiężnik zewnętrznie !).
Napar: 2 łyżki liści lub kłącza zalać 2 szkl. wrzącej wody; odstawić na 20 minut; przecedzić. Pić kilka razy dz. po 100 ml; dzieci ważące 5-10 kg - 7-14 ml, 15-20 kg - 21 ml, 25-30 kg - 35 ml, 35-40 kg - 50 ml, 45-50 kg - 64 ml, 55-60 kg - 78,5-90 ml, 3-4 razy dz.
Nalewka lepiężnikowa - Tinctura Petasidis: pół szkl. suszu zalać 400 ml wódki; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Zażywać 3 razy dz. po 5-10 ml w 100 mi wody lub mleka z miodem. Chore miejsca przemywać 4-6 razy dz.
Alkoholatura “zimna”: pół szkl. świeżych liści lub kłączy zalać 400 ml wódki; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Zażywać jak nalewkę.
Ze świeżego zmielonego kłącza i liścia można przyrządzić również intrakt – Intractum Petasidis.
Alkoholmel Petasidis: do 100 ml alkoholowego wyciągu wlać sok z jednej cytryny i 100 ml miodu, wymieszać. Zażywać 3-4 razy dz. po 1 łyżce.
Syrop lepiężnikowy - Sirupus Petasidis: świeże ziele i (lub) kłącza przepuścić przez sokowirówkę w celu uzyskania soku. Do otrzymanego soku wlać miód, sok z cytryny, nieco gliceryny oraz dodać cukier: 100 ml soku + 50 ml soku z cytryny + 30 g gliceryny + 100 ml miodu + 100 ml cukru, wymieszać starannie. Zażywać 4-5 razy dz. po 1 łyżce; dzieci -1-2 łyżeczki syropku kilka razy dziennie.
Można też postąpić inaczej: 1 szkl. świeżych i zmielonych kłączy oraz (lub) liści zalać 2 szkl. zimnej wody; odstawić na 6 godzin; odcedzić masę roślinną od wyciągu, dalej postępować jak wyżej.
Ocet lepiężnikowy - Acetum Petasidis: pół szkl. świeżego kłącza lub (i) liści zalać 200 ml octu; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Stosować zewnętrznie do: płukania jamy ustnej i gardła oraz pochwy i warg sromowych (1 łyżka octu lep. + 200 ml wody; do nasiadówek: 1 łyżka octu lep. + 500 ml wody przegotowanej), do płukania włosów w celu ich wzmocnienia, nadania im puszystości i połysku oraz w celu ich zakwaszona, przy chorobach włosów i skóry owłosionej (łupież tłusty, łojotok, liszaje, wypryski, uszkodzenie trwałą ondulacją i farbowaniem) i wreszcie profilaktycznie, do zakwaszania skóry i przemywania jej w razie łojotoku, trądzika pospolitego, różowatego, przy stanach zapalnych, oraz nadżerek i wyprysków, oraz skóry nie znoszącej mydła, do okładów (opuchlizny, wysięki stawowe, uderzenia z sińcem, ropnie, owrzodzenia, bolesne pryszcze i czyraki, do kąpieli nóg (przy zmęczeniu, opuchnięciu, bólach) i ogólnych (100 ml na pół wanny wody) działających odprężające i przeciwobrzękowo oraz do wcierań leczniczych przy przeziębieniu i gorączce. Na każde 100 ml octu lepiężnikowego można dodać 100 ml octu arnikowego lub 5-10 ml nalewki arnikowej. Ocet lepiężnikowy jest też dobrą przyprawą do tłustych ryb, mięs, zup, galaret i sosów, gdyż nadaje potrawom specyficzny, niepowtarzalny smak i aromat.
Maść lepiężnikowa – Unguentum Petasidis (może taż służyć jako krem dla skóry suchej, wrażliwej łuszczącej się, ze stanami zapalnymi oraz nie mogącej znieść innych kremów kosmetycznych z powodu odczynów uczuleniowych; leczy rany, oparzenia, krosty, pryszcze, owrzodzenia, odparzenia i trudno gojące się rozpadliny oraz odleżyny):
Składniki:
· olej winogronowy lub oliwa - 20 ml,
· gliceryna – 30 ml
· smalec, lanolina, euceryna lub Linomag - maść (krem), albo też maść nagietkowa – 2 łyżki
· Krem Nivea – ok. 100 g
· tran – 10 ml
· świeże kłącze lub liść lepiężnika
- nalewka lepiężnikowa lub intrakt lepiężnikowy – 15 ml,
- olejek lawendowy – 5 kropel.
Sposób sporządzenia: pół szkl. świeżego zmielonego kłącza i (lub) liścia zalać glicerolem – 15 ml, wódką – 15 ml i olejem rycynowym – 15 ml; wymieszać, odstawić na 12 godzin, potem wydusić starannie. Do moździerza włożyć podłoże maściowe, umieścić go na ciepłej maszynce elektrycznej; gdy podłoże rozpuści się wlać do niego uzyskany płynny wyciąg z lepiężnika oraz nalewkę lepiężnikową, tran, glicerol-15 ml, ucierać składniki do połączenia lekko jednocześnie podgrzewając. Na końcu dodać olejek zapachowy. Maść przenieść do zimnego miejsca.
Olej lepiężnikowy – Oleum Petasidis (pół szkl. surowca świeżego lub suchego na 200 ml oleju o temp. 60-80o C; wytrawiać 14 dni) - do oczyszczania skóry suchej nie znoszącej mydła, do pielęgnacji warg oraz do maseczek olejowych w celach odmładzających, natłuszczających i odżywczych. Olej lepiężnikowy jest też dobrą przyprawą do wielu potraw. Ponadto do smarowania małżowin usznych przy złuszczaniu i pielęgnacji stóp suchych i pękających.
Nafta lepiężnikowa – Naphta Petasidis: pół szkl. świeżego mielonego kłącza lub liścia zalać 200 ml nafty kosmetycznej. Wytrawiać 5 dni. Przefiltrować. Dodać 5 kropli olejku lawendowego i 1 łyżeczkę tranu. Stosować do przemywania skóry trądzikowej oraz zawierającej dużo wągrów. Ponadto do wcierania we włosy (na 8 h przed umyciem) przy wypadaniu, braku puszystości, połysku, łamliwości i rozdwajaniu końcówek.
Rp.
Liść lub kłącze lepiężnika - 1 łyżka
Kwiat czarnej malwy - 2 łyżki
Liść pokrzywy - 1 łyżka
Korzeń arcydzięgla - 1 łyżka
Ziele glistnika - 1 łyżka
Liść melisy - 1 łyżka
Surowce wymieszać.
3 łyżki mieszanki zalać 2 szkl. wrzącej wody; odstawić na 30 minut; przecedzić. Pić 4 razy dz. po 100 ml. Wskazania: upławy, zatrzymanie miesiączki, nieregularne, nadmierne i skąpe oraz bolesne krwawienia miesiączkowe, stan przedmiesiączkowy, zapalenie przydatków; choroby wątroby (zapalenie, niedomoga, bóle), trzustki i pęcherzyka żółciowego (kamica, zakażenie, stan zapalny) oraz bańki wątrobowo-trzustkowej, zaburzenia trawienie, skurcze mięśni gładkich w obrębie jamy brzusznej (kolki), bóle brzucha, skąpomocz, wyczerpanie nerwowe, osłabienie, choroby zakaźne i skórne, niedokrwistość (glistnik i pokrzywa zwiększają stężenie hemoglobiny we krwi).
Rp.
Liść lub kłącze lepiężnika - 1 łyżka
Owoc jałowca - 1 łyżka
Ziele nawłoci - 1 łyżka
Ziele skrzypu - 1 łyżka
Liść brzozy - 1 łyżka
Ziele lebiodki - 1 łyżka
Wymieszać stosować jęk wyżej.
Wskazania: skąpomocz, obrzęki, zapalenie nerek, pęcherza moczowego i wątroby, kamica moczowa i żółciowa, kaszel, stany zapalne i zakażeniowe układu oddechowego, choroby przeziębieniowe, skórne i zakaźne.
Rp.
Liść lub kłącze lepiężnika - 1 łyżka
Liść lub (i) kwiat podbiału - 1 łyżka
Ziele fiołka trójbarwnego - 1 łyżka
Ziele pierwiosnka - 1 łyżka
Ziele tymianku - 1 łyżka
Ziele majeranku - 1 łyżka
Wymieszać. Stosować jak wyżej.
Wskazania: kaszel, stany zapalne i zakażeniowe układu oddechowego, zaburzenia przemiany materii, trawienia i skórne.
Czytaj więcej...