Gram Zdrowia

2.    Czynniki fizyczne (oziębienie, przegrzanie, spożywanie zimnego pokarmu, spożywanaie zbyt gorącego pokarmu);

3.    Czynniki chemiczne (ksenobiotyki drażniące jelita, toksyny roślinne, leki, toksyny wydzielane podczas psucia się środków pokarmowych);

4.    Czynniki zakaźne (bakterie, wirusy, grzyby, pierwotniaki, bezkręgowce pasożytnicze);

W naszym klimacie biegunki są najcześciej spowodowane infekcją wirusową, dlatego wówczas nie ma sensu podawać antybiotyków czy sulfonamidów. Oczywiście tak postępujemy jeśli wykluczymy zakażenie bakteriami lub pierwotniakami.

1.    Biegunki pochodzenia ośrodkowego – pobudzenie ośrodka nerwu X = błędnego (parasympatykotonia) --> wzmożona perystaltyka jelit (biegunka emocjonalna). Podaje się wówczas leki cholinolityczne i kojące.

2.    Biegunki pochodzenia obwodowego – podrażnienie zakończeń sensorycznych w błonie śluzowej jelit, wyzwolenie odruchów motorycznych i śródściennych za pośrednictwem nerwu X --> wzmożenie perystaltyki jelit --> biegunka.

1.    Leczenie przyczynowe, np. leki pierwotniakobójcze, leki przeciwbakteryjne, antiparasitica)

2.    Leczenie objawowe, np. leki przeciwbiegunkowe cholinolityczne (parasympatykolityczne), ściągające, miolityczne. 

Leki przeciwbiegunkowe powodują zahamowanie nadmiernych ruchów perystaltycznych jelit, przedłużają czas przebywania treści pokarmowej w przewodzie pokarmowym, niektóre mają działanie chemioterapeutyczne (hamujące rozwój drobnoustrojów chorobotwórczych, np. sulfonamidy, antybiotyki), przeciwpasożytnicze, przeciwzapalne i absorbujące.

Leczenie biegunki powinno się rozpocząć od podania środka przeczyszczającego, w celu usunięcia z przewodu pokarmowego zapalnej wydzieliny, drobnoustrojów, trujących produktów przemiany materii, alergenów, toksyn organizmów patogennych. Dopiero po tym zabiegu należy podać objawowe lub przyczynowe leki przeciwbiegunkowe. Jeśli przyczyna biegunki jest złożona lub nieznana zaleca się terapię od podania bezpiecznych i prostych chemicznie leków adsorpcyjnych i ściągających. Podobnie, warto postępować w przypadkach długotrwałej biegunki lub jeśli nie jest możliwe podanie środka przeczyszczającego (poważne zaburzenia wodno-elektrolitowe, ostry stan zapalny błony śluzowej).

Zahamowanie biegunki silnymi lekami poza zatrzymaniem utraty płynów, soli mineralnych i pokarmów ułatwia wchłanianie ze światła jelit toksyn bakteryjnych i toksycznych produktów nieprawidłowego rozkładu treści jelitowej. Można temu zapobiec podając substancje absorbujące.

Osoby majace biegunkę powinny wypijać duże ilości wód zdrojowych wysokozmineralizowanych, ubogich jednak w związki siarki. Wody zdrojowe szybko uzupełniają niedobory elektrolitowe. Korzystne jest doustne podawanie glukozy, która wzmaga wchłanianie sodu i wody z jelit do krwi.

Należą tutaj substancje będące konkurencyjnymi antagoonistami acetylocholiny w receptorach cholinergicznych, przez co znoszą objawy pobudzania układu przywspółczulnego.

1.    Atropina i hioscyna występują w pokrzyku wilczej jagodzie Atropa belladona, w lulku czarnym Hyoscyamus niger i w bieluniu dziędzierzawie Datura stramonium. Alkaloidy te zmniejszają napięcie mięśni gładkich i hamują ruchy robaczkowe układu pokarmowego. Należy je podawać łącznie z lekami przeciwzapalnymi. Należą do najsilniejszych leków przeciwbiegunkowych.

Działają rozkurczowo na mięśnie gładkie przewodu pokarmowego, hamują ruchy perystaltyczne. Te substancje trzeba podawać wraz z środkami przeciwzapalnymi. Niektóre pobudzają receptory opioidowe.

Środki adsorpcyjne

1. Węgiel drzewny Carbo ligni, węgiel aktywowany Carbo activatus, węgiel zwierzęcy Carbo animalis, węgiel leczniczy – Carbo medicinalis. Należy do najstarszych substancji przeciwbiegunkowych absorpcyjnych.

Węgiel aktywny uzyskiwany jest przez wyprażanie węgla drzewnego, węgla kamiennego lub zwierzęcego w piecach bez dostępu powietrza. Powoduje to otwarcie węglowych centrów aktywnych mających zdolność pochłaniania, którą można określić liczbą metylenową (dobre węgle aktywne mają liczbę metylenową 200-270 mg/g) i liczbą jodową (dla wysokiej klasy węgli aktywnych liczba ta wynosi 1000-1300 mg/g). Węgiel leczniczy pochłania gazy (usuwa wzdęcia), alkohole (1 g węgla pochłania 300 mg etanolu, 400 mg fenolu, 1800 mg chlorku rtęci, 800 mg morfiny), toksyny bakteryjne, wydzieliny zapalne błon śluzowych, alkaloidy, antybiotyki, metale ciężkie, fenole, salicylany, białka. Słabo pochłaniają kwasy, zasady, siarczan żelaza, cyjanki, sulfonylomocznik. Węgla aktywnego nie ma sensu podawać z innymi lekami, bowiem pochłania on wszystko co napotka w przewodzie pokarmowym. U zwierząt jest skuteczny w dawce conajmniej 1500 mg/dobę. Węgiel drzewny działa przeciwbiegunkowo w dawkach conajmniej 3 g/dobę.

2. Pektyny są to wielkocząsteczkowe związki zbudowane z galaktanu, arabanu i z galakturonianu. Należą do polimerów. U roślin często występują w formie związanej z wapniem (pektynian wapnia) budując ścianę komórkową (tzw. blaszkę środkową).

Charakterystyczną właściwością substancji pektynowych jest zdolność żelowania. Pektyny tworzą żele z sokami owocowymi, jeśli obecna jest odpowiednia ilość cukru i kwasu, dzięki czemu odgrywają istotną rolę w krzepnięciu galaretek i dżemów. Pektyny przeważnie występują w owocach roślin leczniczych. Ilość ich może dochodzić do kilku procent suchej masy. Dużo substancji pektynowych jest w bulwach rzodkwi (do 20%) oraz w soku komórkowym owoców cytrusowych (Aurantioideae). Pektyny zawarte są: maliny (1,80%), jabłka sadowe (0,50%), poziomki (1,50%), dziki bez czarny (1,40%), berberys (1%), głóg (1,50%), śliwa tarnina (0,73%).

Pektyny mają duże znaczenie w lecznictwie. Wykazują właściwości przeciwbakteryjne, absorpcyjne (pochłaniające), przeciwbiegunkowe, przeciwmiażdżycowe i przeciwkrwotoczne (przyspieszają krzepnięcie krwi). Regulują wypróżnienia i posaż treści pokarmowej. Łagodzą stany zapalne. Likwidują zaburzenia trawienne. Można je stosować w formie naturalnej lub jako preparaty farmakologiczne. Zakwaszają treść pokarmową wytwarzając niesprzyjające warunki dla rozwoju bakterii.

Śluzy i substancje koloidalne pokrywają mechanicznie powierzchnię błony śluzowej przewodu  pokarmowego, izolując ją od bodźców drażniących. Dzięki temu działają przeciwzapalnie, głownie na początkowy odcinek przewodu pokarmowego, bowiem w dalszych ulegają strawieniu. Hamują również wydzielanie soków trawiennych i ruchy robaczkowe jelit. Do tej grupy leków należą: zioła bogate w śluzy, pektyny, skrobię, ponadto polyvidon (Bolinan) i glinka Bolus alba.

1. Bolus alba – glinka biała (koalinowa) i inne glinokrzemiany działają osłaniająco i adsorbująco. Przed II wojną światową powszechnie stosowana w leczeniu biegunek, nieżytów jelita grubego, jelita cienkiego i żołądka, ponadto przy nadkwaśności, chorobie wrzodowej. Zewnętrznie do leczenia sączących ran i wyprysków, do matowania i osuszania skóry przy łojotoku. Doustnie stosowana była w dawce 200-250 g w wodzie przegotowanej na raz lub też kilka razy dziennie po 25 g.

2. Polivinylopirolidon jest to polimer 1-winylo-2-pirolidynonu (pochodna alkoholu poliwinylowego). Działa ochronnie, powlekająco i łagodząco na błonę śluzową przewodu pokarmowego. Stosowany do leczenia nieżytów przewodu pokarmowego oraz w okulistyce do leczenia objawów zespołu suchego oka. Doustnie podawany w dawce 2 g 3-4 razy dziennie.

3. Zioła bogate w śluzy. Śluzy są to mieszaniny polisacharydów, alkoholi cukrowych,  i kwasów uronowych, mające zdolność tworzenia układów koloidalnych w środowisku wodnym. Do surowców śluzowych należą: korzeń prawoślazu Radix Altheae (5-10%), nasienie lnu Semen Lini (12-20%), liść podbiału Folium Farfarae (7-8%), nasienie babki płesznika – Semen Psylli (10-15%), nasienie kozieradki – Semen Foenugraeci (20-30%), liść prawoślazu – Folium Altheae (8-10%), bulwy salepu – Tuber Salep (48%).

1.    Zioła ściągające. Należą tutaj rośliny bogate w garbniki i kwasy fenolowe. Substancje te strącają białko, dając połączenia nierozpuszczalne w wodzie. Na powierzchni błony śluzowej powstaje warstwa zdenaturowanych białek, która hamuje dalsze drażnienie, odczyn zapalny i powstrzymuje powstawanie wysięku. Garbniki i kwasy fenolowe powiązane z flawonoidami i cukrami działają także porażająco na zakończenia nerwowe czuciowe i motoryczne, hamując reakcje bólowe i perystaltykę. Kurczą i uszczelniają naczynia krwionośne, aglutynują leukocyty i trombocyty działając przeciwwysiękowo. Hamują także drobne krwawienia. W większych stężeniach inaktywują enzymy trawienne i hamują procesy trawienia oraz wchłaniania pokarmu oraz czynność gruczołów śluzowych i trawiennych przewodu pokarmowego. Białka, śluzy i pektyny zawarte w roślinach łagodzą nadmiernie ściągające działanie garbników i kwasów fenolowych. Do surowców roślinnych o silnym działaniu ściągającym należą: kłącze pięciornika – Rhizoma Tormentillae (30% garbników), kłącze wężownika – Rhizoma Bistortae (20-25%%), korzeń ratanii – pastwinu – Radix Ratanhiae (18%, zawiera też alkaloid), kłącze kuklika – Rhizoma Gei (15%, zawiera także eugenol), ziele cząbru – Herba Satureiae (8%, ponadto olejek eteryczny 1,8% bogaty w karwakrol i cymol), owoc borówki czernicy  - Fructus Myrtilli (7-10%, ponadto glikozydy fenolowe), kora dębu – Cortex Quercus (16%), dębianki – galasy – Galla (50%), liść borówki czernicy – Folium Myrtilli (20%), ziele rzepiku – Herba Agrimoniae (10%), ziele przywrotnika – Herba Alchemillae (8-12%).

2.    Albuminian (białczan) taniny = Tanalbina – Taninum albuminatum. Białczan taniny uzyskuje się łącząc kwas taninowy z białkiem roślinnym lub zwierzęcym. Dzięki temu kwas taninowy zachowuje swoje właściwości ściągające, odkażające i przeciwzapalne, ale traci własności drażniące błonę śluzową. Należy do najsilniejszych środków przeciwbiegunkowych ściągających. Inaktywuje większość toksyn bakteryjnych, grzybowych, pierwotniakowych i wirusowych. Wiąże alkaloidy. Hamuje odczyny zapalne i wysiękowe. Hamuje procesy fermentacji i gnicia. Posiada silne właściwości odwaniające. Hamuje drobne krwawienia w przewodzie pokarmowym, obkurcza naczynia krwionośne, hamuje rozwój grzybów. Absorbuje metale ciężkie. W jelitach rozpada się do kwasu galusowego o znacznych właściwościach antyseptycznych. Kwas galusowy i jego pochodne wchłaniają się z jelit do krwi i wydzielają wraz z moczem, odkażając drogi moczowe. Stosowana w dawce 1-4 g/dziennie.

3.    Sole bizmutu: zasadowy azotan bizmutu Bismuthum subnitricum, zasadowy węglan bizmutu – Bismuthum subcarbonicum, zasadowy galusan bizmutu – Bismuthum subgallicum, trójbromofenolan bizmutu – Bismuthum tribromophenylicum, walerianian bizmutu Bismuthum valerianicum, fosforan bizmutu – Bismuthum phosphoricum, beta-naftolan bizmutu – Bismuthum betanaphtholicum należą do starych i pewnych w działaniu leków ściągających, przeciwzapalnych i antyseptycznych. Stosowane są w dawce 500 mg 3-4 razy dziennie. Wykorzystywane także w dermatologii i stomatologii jako środki odkażające i zasuszające. Działają miejscowo. Słabo wchłaniają się z jelit do krwi.

4.    Ałun – Alumen – siarczan glinowo-potasowy uwodniony posiada silne właściwości ściągające, przeciwzapalne i krwiotamujące. Dawniej podawany doustnie w dawce 1-3 g 2-3 razy dziennie. Po II wojnie światowej stosowany jedynie na błony śluzowe i skórę, do hamowania niewielkich krwawień, do leczenia mokrych wyprysków, zapalenia potnicowego skóry, płukania gardła, rzadziej w okulistyce i ginekologii. Jest skutecznym środkiem przeciwbiegunkowym.

5.    Związki wapnia. Jako środki przeciwbiegunkowe były wykorzystywane: węglan wapnia Calcium carbonicum, fosforan wapnia Calcium phosphoricum i mleczan wapnia Calcium lacticum, ponadto woda wapienna Aqua calcis. Uważano, że te związki wapnia uszczelniają naczynia krwionośne jelit, zmniejszają wysięk, niwelują alergogenne działanie niektórych składników pokarmowych. Zdaniem większości znaczących farmakologów skuteczność terapeutyczna tych substancji (za wyjątkiem wody wapiennej) w biegunkach jest wątpliwa. Stałe związki wapnia podawano w dawce 1-3 g 2-3 razy dziennie.

Zioła przeciwbiegunkowe wywierają działanie wielokierunkowe na układ pokarmowy, bowiem zawierają wiele substancji aktywnych farmakologicznie. Praktycznie wszystkie rośliny przeciwwbiegunkowe są bogate w: flawonoidy, antocyjany, garbniki, glikozydy fenolowe, natomiast niektóre także posiadają alkaloidy, śluzy, pektyny, laktony, chinony, naftochinony, benzochinony, lignany, saponiny.

- silnie i pewnie działające, np. Opium (papaweryna, morfina, kodeina), kłącze pięciornika Rhizoma Tormentillae, kłącze wężownika Rhizoma Bistortae, liśc orzecha włoskiego – Folium Juglandis, galasy - Gallae.

- o umiarkowanej sile działania, np., liść herbaty – Folium Theae, liść szałwi – Folium Salviae, liść oczaru – Folium Hamamelidis, owoc i liść borówki – Fructus et Folium Myrtilli, ziele majeranku Herba Maioranae, kora dębu - Cortex Quercus, ziele świetlika – Herba Euphrasiae.

- słabo i niepewnie działające przeciw biegunce, ale często zalecane, np. rumianek Anthodium Chamomillae, ziele lebiodki – Herba Origani, ziele krwawnika – Herba Millefolii, liść mięty – Folium Menthae.

1. Sole bizmutu - właściwości  ściągające, antyseptyczne i przeciwzapalne.
2. Argentum nitricum (azotan srebra) + Tanninum (Tanargentan, Tanninum albuminatum cum Argentum), seu Argentum nitricum + Cortex Quercus (kora dębu), właściwości ściągające, antyseptyczne, przeciwzapalne.
3. Argentum colloidale - Collargolum - srebro koloidalne - właściwości ściągające, antyseptyczne, przeciwzapalne i immunostymulujące.
3. Aqua Calcis - woda wapienna - głównie w pediatrii, właściwości ściągające, przeciwwysiękowe i przeciwzapalne.
4. Ferrum sulfuricum = siarczan żelaza - właściwości ściągające, antyseptyczne, wzmacniające ogólnie, przeciwzapalne.
5. Tanina + formaldehyd - Tannoform - właściwości antyseptyczne i ściągające.
6. Tanina + benzonaftol (Tannaphthol), działanie ściągające i odkażające.
7. Tanina + sole bizmutu (np. Kälber-Pillen zawierał także kłącze pięciornika i korę granatowca; Kälberruhrttabletten - zawierał także korę chinowca i extractum Djamboe), działanie ściągające, antyseptyczne i przeciwzapalne.
8. Tanina+ kwas salicylowy (Tanninum albuminatum salicylatum), działanie ściągające, antyseptyczne i przeciwzapalne.
9. Proszek Dovera - Pulvis Doveri - zawierał Radix Ipecacuanhae i Opium, działanie zapierające.
10. Opium + Tanninum albuminatum - działanie silnie zapierające.
11. Galusan glinu + boraks (Gallussaures Aluminium mit 10% Borax) - Tannalborin - ściągające i przeciwzapalne.
12. Plumbum aceticum - octan ołowiu - właściwości ściągające i przeciwzapalne.
13. Megnesia usta - magnezja palona - tlenek magnezu, Magnesium oxydatum - w małych dawkach zapierająco, w większych dawkach (2-3 g) - przeczyszczająco.
14. Rhizoma Rhei (Radix Rhei) - kłącze rzewienia (rabarbaru) - w małych dawkach (1-2 g) zapierająco i ściągająco, w dużych dawkach (3-4  g) - przeczyszczająco.
15. Katechu (Catechu) - Acacia catechu Willd. i Acacia suma Kurz. - ekstrakt z liści i drewna  - ściągające, przeciwzapalne, zapierające, przeciwkrwotoczne. W formie nalewki lub proszku.
16. Cortex Cascarillae (kaskaryliowiec, kaskarylia) - Croton eluteria Bennet. z rodziny Euphorbiaceae w formie nalewki lub proszku - ściągające, pobudzające trawienie.
17. Cortex Chinae - kora chinowca - pobudzające wydzielanie soków trawiennych, przeciwzapalne, przeciwpierwotniakowe, antyseptyczne, ściągające. W formie proszków i nalewki, rzadziej odwaru.
18. Carbo medicinalis + Bolus - węgiel + glinka koalinowa - działanie absorbujące.

W latach 30 XX wieku w Niemczech, Austrii i Szwajcarii dostępne były preparaty zawierające bakterie (laseczki) kwasu mlekowego, np. Lacteol. Polecano także leczenie dietą jabłkową (Apfeltherapie, Apfelkur), która wykorzystywała właściwości pektyn i kwasów organicznych obecnych w owocach.

Beta-naftolan bizmutu łączono z fosforanem wapnia i węglanem wapnia (kredą) i podawano doustnie.

Korę kondurango Cortex Condurango (pnącze - Marsdenia condurango  Reichb. z rodziny Asclepiadaceae) łączono z kwasem taninowym i kłączem pięciornika.

Biegunki na tle nerwowym leczono miksturą: Calcium bromatum (bromek wapnia) - 10 g, Tinctura Valerianae 20 g, Mucilago Salep (Decoctum Salep 2,0:200) ad 200 g (3 razy dziennie po łyżeczce).

Uczucie rozbicia i równoczesny objaw biegunki zwalczano preparatem:
Rp.
Tinct. Opii spl.
Tinct. Cinnamom. aa 6,0
Tinct. Strychni 3,0
M.S. 2-3 razy dz. 10 kropli.